درآغازبه چندنکته می پردازیم:

نکته اول :تعریف دجّال

دجال درلغت دَجَل به معنای روکش نمودن یک شیء است که باطن آن کم ارزش باشد ولی روی آن زرق وبرق داده یا طلاکاری شده باشد.بنابراین وقتی دجّال رابرای کسی بکارمی برندیعنی آن شخص ،منافق ،دروغگووفریبنده است.

البته معانی متعددی برای این گونه واژه ذکرشده است .که به عنوان نمونه به یکی ازآنهااشاره شد.

 نکته دوّم :پیشینه دجّال 

تاریخچه دجّال به قبل ازاسلام برمی گردد،درکتاب انجیل نام دجّال نیز به میان آمده است،ازآیات انجیل استفاده می شودکه دجّال به معانی دروغگووگمراه کننده است وچنین استفاده می شودکه داستان خروج دجّال وزنده بودنش درآن زمان هم دربین نصاری شایع بوده ودرانتظارخروجش بوده اند. دراسلام نیزسخن از دجّال به میان آمده است ،وروایاتی ازاین موضوع ازفریقتین واردشده است ،که روایات اهل سنّت دراین باب به مراتب بیشتراز روایاتی است که درمنابع شیعه موجودمی باشد.واکثرروایات شیعه نیزدراین موضوع برگرفته شده ازمنابع حدیثی اهل سنّت می باشد.

نکته سوم :

مرحوم علامه سیّدمحمدصدر درجلدسوم موسوعه ی ارزشمندالامام المهدی باعنوان «تاریخ الغیبة الکلبری»بحث مفصلی رابه بررسی دجال اختصاص داده است،ایشان معتقدندکه اخباردجّال مبتلابه دواشکال جدّی هستند.

اوّل ضعف سندی ،دوم دلالت برایجادمعجزات مضلّه که به لحاظ قوانین کلامی محال است.که خداوندسبحان قدرت خرق عادت واظهارمعجزه رابه افرادگمراه وگمراه کننده واگذارنماید.

وبعضی ازمحقّقین دیگرریشه ی تعریفات وتوصیفاتی که دررابطه بادجّال به مارسیده است به دوروایت برمی گردانندکه درکتاب بحارالانواروکتب دیگرنقل شده است که ازدیدگاه علم رجال ،سنداین دوروایت ضعیف می باشدونمی شودبه این توصیفات اعتمادنمود.

به قول بعضی ازمحققین بزرگوار  روایات رااگرحمل برمعنای رمزی کنیم از کنارگذاشتن آن روایت بهتراست،مخصوصاًروایات دجّال که بعضی ازآنها به شخص حضرت رسول صل الله علیه وآله می رسد ومتعین است که بگوییم رسول خدا صل الله علیه وآله به یک سلسله معانی حقیقی گسترده اجتماعی بااین عبارت اشاره نموده اند.

اما دیدگاه ما :ازمنظرما اصل قضیه ی دجال به طوراجمال صحّت داردولی تعریفات وتوصیفاتی که درباره اش شده است مدرک قابل اعتمادی ندارد.واین قضیه بدون تردیدباافسانه هایی آمیخته شده است که صورت حقیقی خودراازدست داده است.

درمجموع می توان بیان نمودکه دودیدگاه راجع به دجّال وجوددارد:

-دجّال شخصی :که دربرخی از روایات توصیفاتی برای اوذکرشده است ماننددجّال مردی چاق ،سرخ رو،موی سرمجعّد،چشم راست او اَعوَر،چشم اوماننددانه ی انگور یاست که برروی آب قراردارد.

ودرروایت دیگرآمده است درزمان پیامبر صل الله علیه دجّال موجودی بوده است ونامش عبدالله یا«صائدبن صعد»است . پیامبر صل الله علیه واصحابش به  قصددیداراوبه خانه اش رفتند،اومدعی خدایی بود،عمَرخواست اورابه قتل برساندولی پیامبر صل الله علیه مانع شدند.

قابل توجه است که محمدبن یوسف گنجی درکتاب البیان صفحه صدوهشت دراین مطلب تردیدکرده روایتی را نقل می کند که خودفرزندصائد دجّال بودن خودراانکارمی کند،اشاره می نمایدبه روایتی که مسلم ازقول اونقل کرده است که می گوید، پیامبر صل الله علیه فرمود:جّال فرزندی نداردومن دارم ،پیامبر فرمود:دجّال واردبرمکه ومدینه نمی شودولی من درمدینه به دنیاآمدم واکنون می خواهم به مکه بروم.

  -دجّال نوعی وسمبولیک:علامه سیدمحمدصدردراین باره می فرمایند:مفهوم دجّال سمبل پیچیده ترین وخطرناک ترین دشمن اسلام وخداست واین درواقع توصیف نمودن وجهان بینی ماتریالیستی غرب است وعده ای دیگراز بزرگان نیزدجّال رانمادوسمبل می دانندواین نکته راتیز بایدتوجه داشت ،جداازاینکه روایات دجّال قابل اعتمادهستندیاخیرواینکه شیعه هم ماننداهل سنّت مسأله دجّال راقبول دارندیانه وباچشم پوشی ازاینکه دجّال شخصی است یانوعی، یک نظریه ی دیگری نیز درباره دجّال وجوددارد وآن اینکه دجّال رابعضی جزءاشراط الساعة وعلایم قیامت شمرده انداگراین احتمال پذیرفته شود،پرونده بحث دجّال درباب علایم ظهوربسته خواهدشد،خصوصاًکه بعضی روایات این برداشت راتأییدمی نمایندازجمله روایتی ازپیامبراکرم صل الله علیه که ده نشانه قبل ازوقوع قیامت راشمارش می فرمایند،ازجمله خروج دجّال که درمنابع مختلف ومعتبراین روایت نقل شده است.

نکته بعدی :محل خروج دجال است که درروایات مکان های مختلفی برایش نقل شده است ازجمله اصفهان ،خراسان،سجستان،وهمچنین سرنوشت دجّال که عاقبت به دست چه کسی به هلاکت می رسد که دراین باره روایات دودیدگاه رامطرح می کنند،بعضی قایلند که به دستور امام زمان (عج)ودست حضرت عیسی علیه السلام وبعضی به دست شخص حضرت مهدی (عج) ؛جهت اختصارمادرپی ذکر روایات نیستیم، ولی می توان به منابع ذیل مراجعه کرد.

معرفی منابع برای مطالعه بیشتر

-        تاریخ غیبت کبری،سیدمحمدصدر.

-        مهدی منتظر،محمد جوادخراسانی.

-        علایم ظهور،محسن همتی .

-        نشانه های یاروچکامه ی انتظار،مهدی علزاده.

-        دجّال افسانه یاواقعیت ،مهنازشفایی.